Venus van Willendorf
‘Haar overdreven ronde vormen en naaktheid brachten al vele archeologen in verwarring’

Over Venus van Willendorf
(ca. 25000 jaar geleden/ steentijd )

Al meer dan honderd jaar proberen archeologen te raden naar de betekenis van de ‘Venus van Willendorf’. Het okerkleurige stenen beeldje, dat in 1908 werd opgegraven in zuid Oostenrijk, staat bekend als een van de belangrijkste en best bewaarde ‘kunstobjecten’ uit de steentijd.

Vanaf de negentiende eeuw doken dit soort beeldjes regelmatig op bij opgravingen van Frankrijk tot  Rusland. Archeologen uit die tijd noemden ze ‘Venusbeeldjes’ omdat de beeltenissen van naakte vrouwen hen deden denken aan Venus, de Romeinse godin van de liefde en seksualiteit. Zij werd namelijk ook altijd naakt afgebeeld. Deze interpretatie, uit de tijd dat archeologie en kunst door vrijwel alleen mannen werden beoefend, nam dan ook aan dat het beeldje door en voor mannen gemaakt was. Ze dachten dat het misschien gemodelleerd was op een vrouw met overgewicht.

Vrouwelijke archeologen opperden later dat het beeldje een Moeder Aarde kon voorstellen die door prehistorische vrouwen werd aanbeden. Mogelijk was het ook een zelfportret van een (zwangere) vrouw die zichzelf van bovenaf gezien heeft afgebeeld, met vervormde lichaamsverhoudingen. Waarom het beeldje geen gezicht heeft en het hoofd geheel bedekt is met een soort vlechten is moeilijker te verklaren.

Omdat de buik, borsten, venusheuvel en dijen zijn uitvergroot, denkt men vandaag de dag nog steeds dat het beeldje met seksualiteit en vruchtbaarheid te maken had. Er zijn echter ook Venusbeeldjes gevonden die minder overdreven proporties hebben, wat de Venus van Willendorf eerder een uitzondering dan bevestiging van deze regel maakt.

Facts

• De Venusbeeldjes stammen uit de paleolithische of steentijd, zo’n 30,000 jaar geleden.

• Ze zijn vernoemd naar Venus, de Romeinse godin van de liefde en seksualiteit.

• Ze worden geassocieerd met vruchtbaarheidsrituelen, maar hun echte betekenis is onbekend.

• Ze zijn overal in Europa gevonden bij opgravingen.

• Sommigen hadden overdreven vrouwelijke kenmerken, anderen hadden meer ‘standaard’ proporties.
  
  

Quotes

‘Ook haar gezichtsloosheid lijkt naar een universele boodschap te verwijzen. In haar tijd was die waarschijnlijk voor iedereen duidelijk; wij zullen haar nooit helemaal doorgronden. Dat maakt haar net zo mysterieus als de glimlachende Mona Lisa van Da Vinci.’

- uit: ‘Venus van Willendorf’ in Oostenrijk Magazine

‘Er zijn nu meer theorieën over Venusbeeldjes dan er Venusbeeldjes zijn. Bij gebrek aan feiten is bijna elke interpretatie mogelijk. (…) Zelfs de bekende gedachte dat de beeldjes op een of andere manier vruchtbaarheid moeten afsmeken, is niet waterdicht. Voedsel was schaars in de ijstijd, dus het was helemaal niet zo’n goed idee om nog meer kinderen te vragen. Anderen beweren weer dat voedsel voor jagers/verzamelaars wel overvloedig aanwezig was. Landbouw kost veel meer tijd en leverde in het begin minder calorieën op.’

- Bianca Stigter over de tentoonstelling 100.000 jaar seks: Over liefde, vruchtbaarheid en wellust in het Drents Museum, in NRC Handelsblad (2004)

OPDRACHT

Opdracht: Symbool voor Moeder Aarde of Vruchtbaarheid?
Niveau: Onderbouw mavo, havo, vwo
Tijd: 10 minuten
Periode: Prehistorie

Kenmerken:

Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen.

Levenswijze van jagers en verzamelaars.

Meisje van Egtved
‘Een zeventienjarige globetrotter uit de bronstijd’

Over het Meisje van Egtved
(3500 v. Chr /Bronstijd)

Een echte globetrotter, de 17-jarige vrouw die in 3500 v.Chr. in een grafheuvel vlakbij Egtved in Denemarken werd begraven. Door haar uitzonderlijk goed bewaarde kleding en grafgiften werd ze al snel na haar vondst in 1921 een Deens icoon. Inmiddels weten we dat zij niet Deens, maar Duits was, en veel rondreisde voordat ze haar laatste rustplaats bereikte. Hoe ze stierf is onbekend.

Ze droeg een rokje van touw en een kort truitje van wol. Van haar lichaam zijn alleen resten van haar tanden, haar, hersens en nagels over. De ronde bronzen plaat met spiraalpatroon die ze op haar buik droeg stelde waarschijnlijk de zon voor. Misschien was zij een priesteres of danseres in de zonnecultus uit die tijd.

Onderzoekers analyseerden de grondstof strontium in haar tanden, nagels en kleding. Zo bleek dat het meisje in haar laatste levensjaar twee reizen maakte: van het Zwarte Woud in zuidwest Duitsland naar Jutland in Denemarken en weer terug. Haar redenen hiervoor zijn onbekend.

Wellicht reisde ze als religieuze danseres rond om aan verschillende ceremonieën deel te nemen. Een andere verklaring is dat ze uitgehuwelijkt was om een verbond te sluiten tussen twee stammen en zo de handel te bevorderen. Of misschien onderhandelde ze zelf, en ging ze op vriendschapsbezoek bij een andere stam, zoals Scandinavische vrouwen uit die tijd waarvan we weten dat ze politiek zelfstandig waren.  

Facts

• Door de zure grond en goed afgesloten kist zijn de kleren en grafgiften van het Meisje van Egtved uitzonderlijk goed bewaard gebleven.

• Haar kist en overblijfselen zijn te zien in het Nationaal Museum van Denemarken.

• Het meisje was zeer waarschijnlijk betrokken bij religieuze rituelen die met de zon te maken hadden.

• Ze heeft in haar laatste maanden twee lange reizen gemaakt, van zuid Duitsland naar Denemarken.

• Ze werd gevonden met een beker waar bier in had gezeten, een kam, enkele sieraden en een bloem die op haar kist lag.

• Ook lagen er de gecremeerde resten van een vijfjarig kind bij haar voeten, maar het is niet bekend of ze familie waren.

  
  

Quotes

‘Ze speelt in de Deense identiteit een zeer grote rol, het is een figuur over wie kinderen op school moeten leren. Zeker, ze werd in Denemarken ontdekt, maar ze was bij uitstek een internationale vrouw.’
– Archeologe Karin Frei, die de studie naar het strontium uitvoerde, in National Geographic (2017)

'Wie was het meisje van Egtved? Haar naam, karakter, stem, gedachten, dromen, pijn, vreugde, littekens, positie in de groep: fascinerend hoe die individuele kenmerken zijn weggedreven in de rivier van de tijd, 3.500 jaar ver. En toch is er een draad gespannen. Wij zijn van dezelfde soort. We geven onze voormoeders en -vaders namen: Lucy of Ötzi.’
- Kristien Bonneure, ‘Het eeuwig jonge meisje van Egtved’, De Standaard (5 april 2018)

OPDRACHT

Opdracht: Een zeventienjarige globetrotter uit de bronstijd
Niveau: 1 vmbo, havo, vwo
Tijd: 30 minuten
Periode: Prehistorie
Kenmerken: 
Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen.
Levenswijze van jagers en verzamelaars.

Oervrouw
‘De rolverdeling van jagers en verzamelaars was gelijkwaardig’

Over de Oervrouw
(800.000 – 5300 v. Chr. / steentijd)

Waar denk je aan bij de term ‘jagers en verzamelaars’? Misschien wel aan mannen in pantervellen met speren en bessen-etende vrouwen naast het kampvuur. Maar waar komt dat beeld eigenlijk vandaan?

Het enige wat we met zekerheid weten over de prehistorische mens hebben we afgeleid uit hun botten, die ons de leeftijd en geslacht vertellen. Al het andere is speculatie, gebaseerd op de vindplaats van graven en de voorwerpen waarmee ze begraven zijn.

Archeologie werd tot aan de jaren ’60 van de vorige eeuw vrijwel exclusief door mannen beoefend. Daardoor zijn veel ideeën die we hebben over de prehistorische mens beïnvloed door een Westers perspectief met een duidelijke genderrolverdeling. Mannelijke archeologen gingen er bijvoorbeeld automatisch vanuit dat Venusbeeldjes van naakte vrouwen iets seksueels betekenden en waren gemaakt voor en door mannen.

Of dat de aanwezigheid van wapens duidde op het graf van een mannelijke krijger, terwijl potjes en sieraden bewezen dat de overledene een vrouw was. Inmiddels weten we dat er ook vrouwelijke krijgers bestonden en dat veel prehistorische mannen ook sieraden droegen.

Men vraagt zich steeds vaker af of prehistorische mensen onze ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid, als ze die al hadden, zouden hebben gedeeld.

Facts

• Archeologen kunnen zich laten misleiden door een moderne interpretatie van grafgiften of attributen, waardoor ze het skelet zelf niet goed bestuderen.

• De opkomst van vrouwen in de archeologie rekende af met het idee dat vrouwen en kinderen in de oertijd alleen een passieve rol speelden.

• Moderne jager-verzamelaar culturen, zoals in de Filipijnen, Congo en Amazone, leven vaak in een egalitaire maatschappij, waar vrouwen en mannen dezelfde activiteiten uitvoeren.

• Waarschijnlijk jaagden oermensen niet systematisch op mammoeten, maar namen ze de botten mee van zieke of dode dieren.

• De echte rolverdeling in de prehistorie blijft een mysterie, maar zeker is dat mannen en vrouwen even hard moesten werken om te overleven.

  
  

Quotes

‘De oermensen leefden niet in een mammoet-economie die om de jacht draaide, maar ondernamen een veelvoud aan activiteiten om onder barre omstandigheden te overleven.’
– Peter Giesen in ‘De oervrouw was een vent’, de Volkskrant (2008)

‘Vrouwen speelden een belangrijke rol in de economie van de steentijd. De gedachte dat zij gehinderd werden door de zorg voor kinderen, is onjuist. Ze namen baby’s gewoon mee als ze werkten. Bovendien was het grootbrengen van kinderen geen taak voor één persoon, maar voor de hele groep. Ook ouderen en oudere kinderen konden op jonge kinderen passen. In het stenen tijdperk hoefde je ook niet bang te zijn dat ze onder een auto kwamen.’
- Archeologe Linda Owen, geciteerd in ‘De oervrouw was een vent’, de Volkskrant (2008)

OPDRACHT

Opdracht: Jagers en verzamelaars - tijd voor een nieuwe schoolplaat!
Niveau: Onderbouw vmbo, havo, vwo
Tijd: 30-40 minuten

Periode: Prehistorie
Kenmerken: 
Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen.
Levenswijze van jagers en verzamelaars.

Meisje van Yde
‘Het veenmeisje dat wereldberoemd werd’

Over Meisje van yde
(ca. 54 v.C. – ca. 128 n.C)

In 1897 vonden turfstekers bij het dorpje Yde in het veen een lijk met blond haar. De bovenste helft van het lichaam was nog grotendeels intact, terwijl van de onderkant alleen botten over waren.

In de jaren ’50 plaatsten onderzoekers het lijk in de late ijzertijd. Aan het bekken en de nog herkenbare borsten konden ze zien dat het een vrouw was, en uit later bottenonderzoek bleek het om een zestienjarig meisje te gaan. Ze was ongeveer 1.40 m en liep vrijwel zeker mank.

Het enige wat we verder van haar weten is de gruwelijke drievoudige manier waarop ze stierf: gewurgd, neergestoken, en verdronken in het moeras. Ze werd gevonden met een band die drie keer om haar nek gewonden was en een aantoonbare steekwond.

Misschien werd ze verstoten vanwege haar mankheid of gestraft voor een misdrijf. Maar veel onderzoekers denken dat de veenmoerassen voor de toenmalige bewoners een spirituele betekenis hadden, als toegangspoort tot de geestenwereld. Het meisje, dat ook gedeeltelijk kaalgeschoren was, zou zijn geofferd tijdens een heidens ritueel, bijvoorbeeld aan de Germaanse goden.

In 1994 werd ze wereldberoemd nadat de Universiteit van Manchester een wassen beeld maakte van hoe ze eruit zou hebben gezien. Haar overblijfselen zijn nog steeds in het Drents Museum in Assen. Ook ging er in mei 2018 een theatervoorstelling over het meisje van Yde in première.

Facts

• In 1897 werd door turfstekers bij het dorpje Yde in het veen een lijk met blond haar

• Nadat ze door reconstructie in 1997 een gezicht kreeg werd ze wereldberoemd.

• Er zijn 65 veenlijken in Nederland gevonden. Vrouwen en kinderen zijn betrekkelijk zeldzame vondsten.

• Mogelijk werd ze gewurgd als offer aan de Germaanse goden, of als straf voor een misdrijf.

• Haar overblijfselen in het Drents Museum trekken toeristen van over de hele wereld.

Quotes

‘Je ogen keken te indringend, 

je haren hingen te los,

je tong was te scherp.

Gelukkig liep je wat mank: 

wijst de godheid niet zelf 

de getekende aan?

Opgelucht trok de priester de strop aan 

en duwde het mes in je keel.

Geen angst verraadt je blik, 

je haren waaien vrij, 

het verlossende woord 

hoeft maar gesproken, 

maar het blijft steken 

in mijn strot.’

- Koos Geerds, gedicht Meisje van Yde geschreven naar aanleiding van haar reconstructie, uit: Weerribben (2003)

OPDRACHT

Opdracht: Hoe het meisje van Yde beroemd werd
Niveau: 1 vmbo, havo, vwo
Tijd: 10 minuten
Periode: Prehistorie
Kenmerken: 
Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen.
Levenswijze van jagers en verzamelaars.

Lilith
‘Toen creëerde Hij een vrouw voor Adam en noemde haar Lilith.’

Over Lilith

Wie Adam zegt, zegt Eva. Adams vrouw, geschapen uit een van zijn ribben, zorgde voor de welbekende zondeval en verbanning uit het Paradijs. Maar volgende het jodendom had zij een voorgangster, die ruzie kreeg met Adam en het Paradijs vrijwillig verliet: Lilith.

Lilith dook voor het eerst op in de oude Mesopotamische literatuur als een demon die mannen verleidde, kinderen vermoordde en kon vliegen als de wind. Maar echt bekend werd zij door Het Alfabet van Ben Sirach, een middeleeuwse satiretekst over de joodse Talmoed.

Daarin schept God na Adam een vrouw voor hem uit dezelfde aarde, Lilith geheten. Maar de twee krijgen al snel ruzie omdat Lilith als Adams gelijke behandeld wil worden: tenslotte zijn ze van hetzelfde stof gemaakt. Ze worden het maar niet eens en Lilith vliegt weg uit het Paradijs. Als straf zorgt de Schepper ervoor dat er van haar nakomelingen elke dag honderd zullen sterven. Lilith dreigt dan dat ze alle kinderen ziek zal maken die geen amulet bij zich hebben.

In joodse teksten, veelal door mannen geschreven, werd Lilith een afgeschilderd als een mannenverleidster en kindermoordenaar. Zo ontstond al vroeg het gebruik van amuletten om jonge moeders en hun pasgeboren kinderen tegen Lilith te beschermen, wat ook in de 20e eeuw nog voorkwam. In de jaren ’70 riepen joodse feministen Lilith uit tot een heldin: een vrijgevochten vrouw die niet zwichtte voor tradities en vrouwenonderdrukking.

Facts

• Het jodendom erkent Lilith als de eerste vrouw van Adam, die vóór Eva door God gecreëerd werd.

• Haar naam kwam eerder voor in Mesopotamische literatuur zoals het Gilgamesj-epos, waar ze als demon werd afgeschilderd.

• Lilith werd vooral bekend door Het Alfabet van Ben Sirach, een middeleeuwse satiretekst over de joodse Talmoed

• Lilith kwam symbool te staan voor de nacht, ziekte, kindersterfte en het verleiden van getrouwde mannen.

• Tijdens de feministische tweede golf werd Lilith door joodse feministen herontdekt als toonbeeld van een vrijgevochten vrouw die met tradities brak.
  
  

Quotes

‘Adam en Lilith begonnen te ruziën over het hebben van gemeenschap. Ze zei: ‘Ik wil niet onder liggen’, en hij zei: ‘Ik wil niet onder jou, maar bovenop jou liggen. Jij behoort onderop te liggen, omdat ik de superieur ben.’ Lilith antwoordde: ‘Wij zijn ieders gelijke, zoals wij beide uit de aarde geformeerd zijn´. Maar zij luisterden niet naar elkaar. Toen Lilith dit zag, sprak zij de Onuitsprekelijke Naam en vloog in de lucht weg. Adam stond biddend voor Zijn Schepper: ‘Heerser van het universum! De vrouw die U mij gaf is van mij weggelopen.’ Direct zond de Eeuwige, geprezen zijt Gij, deze drie engelen om haar terug te brengen’

- Het alfabet van Ben Sirarch, een satiretekst uit de middeleeuwen over de joodse Talmoed (rond 700-1000)

OPDRACHT

Opdracht: Lilith, een feminist in de bijbel?
Niveau: Onderbouw havo, vwo/ bovenbouw havo, vwo
Periode: Prehistorie
Tijd: 15 minuten