Hatsjepsoet
‘De beste Farao was een vrouw’

Over Hatsjepsoet
(ca. 1479 v Chr – 1458 v Chr)

Hatsjepsoet was een van de weinige vrouwelijke farao’s die Egypte kende. Zij behoorde tot de 18e dynastie. Onder dit koningshuis groeide Egypte weer uit tot een machtig rijk. Maar na haar dood leken al haar sporen te zijn uitgewist.  

Maar liefst 22 jaar was Hatsjepsoet -  ‘eerste onder de vrouwen’ - aan de macht. Nadat haar man was overleden, zou ze tijdelijk regeren voor haar stiefzoon Thoetmoses III, die toen nog een baby was. Maar in plaats van de macht over te geven toen hij volwassen was, kroonde Hatsjepsoet zichzelf tot farao.

Hatsjepsoet liet met veel machtsvertoon tempels, obelisken en beelden bouwen. Ze werd afgebeeld met een baard en een speciale kroon die alleen farao’s droegen. Zo lijkt het erop alsof ze zich liet afbeelden als een man. Maar ze liet zich vooral afbeelden als een farao - zoals mensen gewend waren hoe farao’s er uit zagen.

Na haar dood werden herinneringen aan haar uitgewist. Zo werd een levensgroot beeld van haar in stukken geslagen. Misschien zat haar stiefzoon hierachter. Het is ook aannemelijk dat men wilde vergeten dat vrouwen heel machtige farao’s konden zijn. Archeologen gingen pas laat op onderzoek uit naar de farao die als vrouw werd aangeduid. Meer dan dertig eeuwen na haar dood kwamen ze erachter dat het om Hatsjepsoet ging.

Facts

• Hatsjepsoet was een machtige Farao van de 18e dynastie.

• Haar enorme tempel aan de Westoever van de Nijl is nu een toeristische attractie.

• Ze liet zich afbeelden met een baard en kroon, net als haar (mannelijke) voorgangers.

• Haar beeltenissen werden na haar dood verwijderd, haar beeld werd kapotgeslagen.

• Archeologen kwamen daarom pas heel laat achter het bestaan van de grote heerser Hatsjepsoet.
  
  

Quotes

‘Hoewel ze buitengewoon succesvol waren en de loop van de geschiedenis in hun land hebben bepaald, zijn ze door historici altijd onderschat: Hatsjepsoet en Isabella van Castilië. De reden? Ze hadden borsten en geen torso.’
– Nina Weiers in ‘Liever een peuter als koning dan een vrouw’, NRC Handelsblad (6 februari 2016)

‘In de geschiedenis van Egypte tijdens de dynastieke periode waren er slechts twee of drie vrouwen in geslaagd om als farao te regeren, in plaats van het hebben van macht als 'goede vrouw' van een mannelijke koning.’
– Egyptoloog Ian Shaw in Exploring Ancient Egypt (2003)

OPDRACHT

Opdracht: De verering en verdwijning van farao Hatsjepsoet
Niveau: 1 vmbo, havo, vwo
Tijd: 20 minuten

Periode: Oudheid
Kenmerken:
Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.
De dynastie van de farao’s.

Hypatia
‘Een belangrijke geleerde uit Alexandrië’

Over Hypatia
(ca. 370 tot 415 na Chr.)

Hypatia was een zeer belangrijke wiskundige en filosofe in Alexandrië uit de oudheid. Ze had veel invloed en mensen kwamen van ver om haar te horen spreken. Hypathia’s dood maakte haar tot een legende.

Hypatia was geboren in Alexandrië, toen de Romeinen over Egypte heersten. Ze was een belangrijke wiskundige, sterrenkundige, natuurkundige en filosoof. De exacte wetenschappen en filosofie werden in die tijd vaak gecombineerd: beide pasten in de zoektocht naar het ontstaan van de kosmos en de bestaansreden van de mens. Hypatia was een van de eerste vrouwelijk docenten. Ook nam ze als een van de weinige vrouwen deel aan openbare debatten. Ze was een populaire spreker.  

Hypatia leefde in de nadagen van het West-Romeinse Rijk. In Alexandrië kregen christenen in die tijd steeds meer invloed. Hypathia’s onderzoek en vooruitstrevende manier van denken werd door veel christenen als in strijd met de Bijbel beschouwd. Door haar invloed op de Romeinse gouverneur werd ze als bedreiging gezien.

Volgens de geschriften werd Hypatia in 414 door een bende christenen van haar wagen getrokken en op gruwelijke wijze vermoord. Tijdens de Verlichting in de 18e eeuw werd Hypatia herontdekt: ze werd gezien als een martelaar van de wetenschap.

Facts

• Hypatia was een belangrijke astronoom, wiskundige en filosofe uit de 4e eeuw.

• Ze deed belangrijk wetenschappelijk onderzoek.

• Ze gaf les in Alexandrië en had veel aanhangers, waaronder de Romeinse gouverneur.

• Ze werd door Christenen op gruwelijke wijze vermoord.

• Later werd Hypatia symbool voor de verlichting en feminisme.
  
  

Quotes

‘Ze voelde zich niet bezwaard om voor magistraten en mannen te spreken. Want alle mannen aanbaden haar des te meer vanwege haar waardigheid en deugd.’
– Socrates, Ecclesiastical History (439 AD)

‘Behoud je recht om te denken, want zelfs het verkeerde denken is beter dan helemaal niet denken.’

– Citaat van Hypatia, jaar onbekend.

“Denk je eens een tijd in waarin ’s werelds grootse levende wiskundige een vrouw is, en ook nog een mooie vrouw, én een vrouw die tegelijkertijd ’s werelds leidende astronoom is.”
– Michael Deakin, Hypatia of Alexandria (2007). Opvallend is dat Deakin hier toch ook de nadruk wil leggen op het uiterlijk van Hypathia.

OPDRACHT

Opdracht: Hypathia in de film Agora (2009)
Niveau: 1 vmbo, havo, vwo
Tijd: 20 minuten
Periode: Oudheid
Kenmerken:
De ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap.
De groei van het Romeinse imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde.
De ontwikkeling van het jodendom en het christendom als eerste monotheïstische godsdiensten.

Cleopatra
‘De beroemdste koningin uit de Egyptische oudheid’

Over Cleopatra
(69 v.Chr. - 30 v.Chr)

Cleopatra is de beroemdste koningin uit de Egyptische Oudheid. In films en boeken wordt zij vaak neergezet als een bloedmooie mannenverslindster. Maar Cleopatra was voor alles een zeer intelligente staatsvrouw.

Cleopatra was getrouwd met haar broer Ptolemaeus II. Toen hun vader overleed, werden broer en zus samen heerser van Egypte. Maar Cleopatra wilde zelf de macht hebben. Ze liet alleen zichzelf afbeelden op munten en weigerde documenten te ondertekenen waar de naam van Ptolemaeus op stond. Cleopatra werd afgezet omdat de mensen een mannelijke heerser superieur vonden aan een vrouw.

Cleopatra zocht daarop contact met de Romeinse generaal Julius Caesar. Dit was een slimme zet want het machtige Romeinse Rijk breidde zich steeds verder uit. Cleopatra werd door dit strategisch partnerschap opnieuw gekroond als koningin van Egypte. Haar broer verklaarde de Romeinen daarop de oorlog, maar hij stierf onverwacht. Cleopatra en Ceasar kregen samen een zoon: Ceasarion.

Beïnvloed door Cleopatra, wilde Ceaser vernieuwingen doorvoeren binnen het Romeinse Rijk. Het werd hem niet in dank afgenomen. Twee jaar na de geboorte van Caesarion werd Ceasar vermoord. Caesars geadopteerde zoon Octavianus werd heerser over het westelijk deel van het Romeinse Rijk. Caesars goede vriend Marcus Antonius bestuurde het oostelijke deel, waaronder Egypte.

Cleopatra sloot een verbond met Marcus Antonius. Zij trouwden en kregen twee kinderen. Maar Octavianus keerde zich tegen Cleopatra en Marcus Antonius en nam ook het Egyptische deel van het rijk in bezit. Hij schiep het beeld van Cleopatra als vijand van Rome en exotische verleidster van mannen - een beeld dat op de dag van vandaag voortleeft.

Cleopatra probeerde te onderhandelen met Octavianus, maar dat lukte haar niet. In ‘30 voor Christus pleegde ze zelfmoord.

Facts

• Cleopatra is een van de beroemdste koninginnen uit de Oudheid.

• Ze was een goed belezen en intelligente politica.

• Na een verbond met Julius Caesar en Markus Antonius werd ze alleenheerser over Egypte.

• Ze pleegde zelfmoord toen haar tegenstander de macht overnam.

• Cleopatra wordt in films en boeken stereotype neergezet als exotische mannenverslindster.
  

Quotes

"Ze was een denker, een filosoof, die zich graag begaf in de hoogste rangen der wetenschappers. Ze schreef ook boeken over geneeskunde, spreuken en schoonheidsmiddelen, naast de velen andere boeken die haar zijn toegeschreven en die bekend zijn onder hen die geneeskunde bestuderen."
– Historicus Al-Masudi, (956 A.C.)

"Ik kan de koningin niet uitstaan (…). Aan haar brutaliteit, toen ze in Caesar’s villa woonde, kan ik niet terugdenken zonder een steek te voelen. Ik wil dan ook niets te maken hebben met die mensen."
– Cicero, (Juni 44 B.C.) Cleopatra’s Romeinse tijdgenoot Cicero, had echter weinig goeds te zeggen over Cleopatra. Gezegd wordt dat de Romeinse tijdgenoten bang voor haar waren, of het oneerlijk vonden dat zij als Egyptische in Romeins gebied heerste.

OPDRACHT

Opdracht: Hoe wordt Cleopatra afgebeeld?
Niveau: onderbouw vmbo, havo, vwo en bovenbouw vmbo, havo, vwo
Tijd: Vraag 1: 15 minuten, keuzeopdracht: 60 minuten
Periode: Oudheid
Kenmerken:
De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur.
De groei van het Romeinse imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde.

Livia Drusilla
De First Lady van het Imperium Romanum

Over Livia Drusilla
(58 v. Chr. - 29 n. Chr.)

Livia Drusilla was als echtgenote van de eerste keizer van het Romeinse Rijk een van de machtigste vrouwen van Rome ooit.

In ‘39 voor Christus trouwde Livia met Octavianus, de latere keizer Augustus. Livia en Augustus waren het eerste keizerlijke echtpaar van het Romeinse Rijk. Zij zorgden na een lange periode van onrust voor een periode van vrede en welvaart. Livia had politieke macht, wat bijzonder was voor een vrouw in die tijd. Haar macht werd zelfs door de Senaat, waarin altijd alleen mannen zaten, erkend.

Livia was een rolmodel voor Romeinse adellijke vrouwen. Zo droeg Livia ondanks haar rijkdom geen juwelen of dure kleding, wat in die tijd veel bewondering opwekte.

Er is veel over Livia geschreven. De mannelijke geschiedschrijvers uit haar tijd en van later zagen wel haar kwaliteiten maar omschreven haar ook als een ‘gifmengende stiefmoeder’, waarschijnlijk omdat Livia afweek van de traditionele rol van de vrouw in die tijd.

Livia en Augustus kregen zelf geen kinderen. Augustus adopteerde wel Livia’s zoon Tiberius, die hem als keizer zou opvolgen. Livia’s kleinzoon - de latere keizer Claudius – liet haar (na haar dood) vergoddelijken tot Diva Augusta.

Facts

• Livia was een van de machtigste vrouwen van het Romeinse Keizerrijk.

• Livia had politieke invloed en trad op als politiek adviseur van haar man keizer Augustus.

• Mannelijke geschiedschrijvers uit de oudheid hadden moeite met haar machtspositie en beschreven haar als een ‘dominante en manipulatieve echtgenote’.

• De status van Livia als ‘ideale vrouw’ werd door Augustus als propagandamiddel gebruikt voor het verstevigen van zijn machtspositie.

• Livia’s kleinzoon Claudius liet haar vergoddelijken tot Diva Augusta.
  

Quotes

"Van geen van der prominente vrouwen uit de antieke wereld is de nagedachtenis zozeer bepaald door de vooringenomenheden of de vooroordelen die chroniqueurs, geschiedschrijvers of fantasten jegens haar koesterden als van Livia Drusilla.”
– ‘First Lady in Rome’, de Volkskrant (2003)

"Na het overlijden van Agrippa werden Lucius Caesar (...) en Gajus Caesar (...)door een vroegtijdigen dood weggerukt; misschien was het hun tijd, mogelijk ook had hun stiefmoeder Livia daar de hand in. Drusus was toen al lang dood en zo schoot Tiberius als enige stiefzoon over."
– Tacitus Annales I. De Romeinse historicus Tacitus suggereert hier dat Livia verantwoordelijk was voor de door van Lucius en Gaius, maar dit is hoogst onwaarschijnlijk.

OPDRACHT 

Opdracht: Livia, de machtigste vrouw van Rome
Niveau opdrachten: 1 vmbo, havo, vwo / bovenbouw havo, vwo
Tijd: Vraag 1: 10 minuten, vraag 2: 10 minuten, extra opdracht: 15 minuten
Periode: Oudheid
Kenmerken:
De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur.
De groei van het Romeinse imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde.

Boudicca
‘Een Keltische koningin in opstand tegen de Romeinen’

Over BoudicCa
(ca. 30 na Chr. – 61 na Chr. )

Boudicca was de koningin van de Britse Iceni-stam. Zij werd beroemd door haar strijd tegen de Romeinen in de provincie Britannië.

Boudicca’s man was een trouwe bondgenoot van de Romeinen. Na zijn dood liet hij een deel van de bezittingen na aan zijn dochters. Maar de Romeinen vonden dat zij hier recht op hadden. Uit wraak plunderden de Romeinen het land van de Britse stammen en mishandelden zij Boudicca en haar vier dochters.

Boudicca legde zich hier niet bij neer. Zij mobiliseerde andere stammen. Met wel 100.000 man zou Boudicca door Brittannië zijn getrokken. In het jaar 61 na Christus vond dientengevolge in Brittannië een van de grootste opstanden plaats die het Romeinse Rijk ooit gezien had.

Het Eerste Romeinse Legioen werd door Boudicca compleet vernietigd. Meerdere Romeinse steden werden platgebrand. Ook Londinium, de voorloper van het huidige Londen, werd verwoest en geplunderd.

Maar de Romeinen sloegen terug. De confrontatie tussen Boudicca en de Romeinse gouverneur Paulinus leek een uitgemaakte zaak. Er stonden 10.000 Romeinen tegenover 80.000 Britten. Toch waren de Britten uiteindelijk niet opgewassen tegen de Romeinse oorlogsmachine: het leger van Boudicca werd verslagen.

Hoe koningin Boudicca zelf aan haar einde is gekomen, is niet bekend. Maar haar legende leeft nog voort.

Facts

• Boudicca was een Keltische koningin uit de oudheid.

• Ze werd beroemd door haar opstand tegen de Romeinse bezetter.

• De Romeinse historici Cassius Dio en Tacitus schreven over haar strijd.

• Uiteindelijk bleek Boudicca’s grote leger toch niet opgewassen tegen de Romeinen.

• Tot op de dag van vandaag is zij nog steeds een historisch figuur en wordt zij als held gezien vanwege haar moedige opstand.

• Nog steeds gaat de sage dat het Boudicca begraven ligt onder perron 8,9 of 10 van het Londense King’s Cross station.
  
  

Quotes

‘Heb geen angst voor de Romeinen want noch in hoeveelheid noch in moed zijn zij onze meerdere. Zo dapper zijn wij, dat onze schilden sterker zijn dan hun pantsers.’
– Vermoedelijk uit Boudicca’s laatste speech.

‘Ik vecht als een gewoon mens voor mijn verloren vrijheid, mijn gewonde lichaam en mijn woedende dochters.. denk eens aan hoe velen van jullie vechten en waarom! Dan zul je deze strijd winnen, of sterven. Dat is wat ik, een vrouw, van plan ben!’

– Vermoedelijk uit Boudicca’s laatste speech.

OPDRACHT

Opdracht: Een Keltische koningin in opstand tegen de Romeinen
Niveau: Onderbouw vmbo, havo, vwo
Tijd: 15 minuten
Periode: Oudheid
Kenmerken:
De groei van het Romeinse imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde.
De confrontatie van de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noord-West Europa. 

Dame van Simpelveld
Een unieke vondst van onschatbare waarde

OVER de dame VAN SIMPELVELD
(eind 2E EEUW N.CHR.)

In 1930 vond A.J. Wierts op zijn erf in het Zuid-Limburgse Simpelveld een Romeinse sarcofaag. Wierts had al eerder zandstenen sarcofagen gevonden bij zijn graafwerkzaamheden, maar die waren leeg en onversierd geweest. Deze sarcofaag – die later ‘De Dame van Simpelveld’ werd genoemd – was rijkelijk versierd en bood archeologen een schat aan informatie.

Wat bijzonder is aan deze sarcofaag is dat niet de buitenkant versierd is, maar de binnenkant. Allereerst zijn er een aantal nissen gebeeldhouwd die bedoeld waren voor grafgiften, al zijn deze schatten helaas grotendeels door grafrovers meegenomen. Verder zijn verschillende meubelstukken gebeeldhouwd, waaronder een bank, een stoel en een wandtafel versierd met leeuwenkoppen en – klauwen. Omdat de meeste meubels in de 2e en 3e eeuw van hout werden gemaakt en dus vergankelijk waren, geeft dit beeldhouwwerk archeologen een uniek inkijkje in het Romeinse meubilair uit die tijd en regio.

In de sarcofaag is ook een villa met een badgebouw gebeeldhouwd. Archeologen zijn in de  het omliggende gebied op zoek gegaan en vonden in 1937 de fundamenten van een villa. Omdat deze grondsporen overeenkomen met de villa die in de sarcofaag te zien is, is het aannemelijk dat dit de villa van de ‘Dame van Simpelveld’ is geweest.

Het meest opvallende beeldhouwwerk in de sarcofaag is namelijk een dame, liggend op een bank. Waarschijnlijk is de sarcofaag voor deze dame gemaakt, om haar crematieresten in op te bergen. Wie de opdracht voor het maken van de sarcofaag heeft gegeven is niet bekend. Het kan zijn dat ze dit zelf is geweest, of bijvoorbeeld haar echtgenoot. Uit de overgebleven grafgiften – zoals gouden sieraden, een zilveren spiegeltje, een glazen flesje en een aardewerken wijnkruik – wordt wel duidelijk dat de Dame van Simpelveld een rijke vrouw moet zijn geweest. Waarschijnlijk heeft ze tot de Romeinse of Gallo-Romeinse elite behoord.

De originele sarcofaag van ‘Dame van Simpelveld’ is in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden te bewonderen. Er zijn 2 kopieën te bekijken in de Romeinse expositie in Bocholtz en een in het Thermenmuseum in Heerlen.

Facts

• In 1930 is in Simpelveld een sarcofaag gevonden met aan de binnenkant uniek beeldhouwwerk, grafgiften en crematieresten. Het meest opvallende beeldhouwwerk is een liggende dame: de Dame van Simpelveld.

• Omdat de meeste meubels in de 2e en 3e eeuw van hout werden gemaakt en dus vergankelijk waren, geeft dit gebeeldhouwde meubilair archeologen een uniek inkijkje in de Romeinse meubels.

• In de sarcofaag is een villa gebeeldhouwd die sterk lijkt op de grondsporen van een villa die in 1937 in de omgeving van Simpelveld werden gevonden.

• De dure grafgiften die in de sarcofaag zijn gevonden tonen aan dat de ‘Dame van Simpelveld’ rijk geweest moet zijn. 

• Je kunt de originele sarcofaag van de Dame van Simpelveld bewonderen in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.
  

Quotes

"Bij nader onderzoek van deze vondst door dr. Beckers te Beek is gebleken, dat zij een der mooiste Romeinsche gaat worden, die we in Limburg al hebben gedaan. Bij de opening n.l. der zandsteenen kist, bleek zij inwendig helemaal in haut relief gebeeldhouwd te zijn."
- Uit een krantenbericht uit de Limburger Koerier van 15 december 1930.

 ‘Iunoni meae’
- Op de ring aan het rechterhand van de Dame van Simpelveld staat deze inscriptie. De vertaling luidt ‘voor mijn Juno’, waarschijnlijk de naam van haar echtgenoot. 

OPDRACHT 

Opdracht: Voorleesverhaal ‘Een wonderlijke vondst’
Uit: Iemand in het bijzonder; verhalen over markante vrouwen (2019) van auteur Arend van Dam en illustrator Klompmaker.
Niveau: Brugklas
Tijd: 10 minuten
Periode: Oudheid
Kenmerken:
De groei van het Romeinse imperium waar door de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde.
De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur.