La Malinche
‘De Azteekse vrouw die als adviseur optrad tijdens de Spaanse veroveringsoorlog’

Over La Malinche
(ca. 1500 - ca. 1529)

La Malinche was een Azteekse vrouw die als tolk en adviseur optrad tijdens de Spaanse veroveringsoorlog. Zij wordt door sommigen gezien als moeder van de Mexicaanse natie.

La Malinche was een slavin van de Spaanse veroveraar Hernán Cortés. Tijdens haar jeugd was ze al meerdere keren verhandeld. Ze sprak hierdoor vele talen zoals Yucateeks, Maya en Nahúatl. Als slaaf van de Spaanse kolonisten leerde ze ook Spaans. Tijdens de oorlog tegen de Azteken trad La Malinche op als tolk en adviseur. Mede doordat zij hun talen sprak, wist zij verschillende volken te overtuigen de Spanjaarden te helpen.

Zo hielp ze Cortés bij de verovering van Azteekse hoofdstad Tenochtitlan. Ze overleefde grote slachtpartijen. La Malinche kreeg twee kinderen met Hernán Cortés. Hun kinderen waren ‘Mestizos’, dit zijn kinderen van gemengde afkomst. De meeste Mexicaanse mensen vandaag de dag stammen van mestiezen af.

Over La Malinche is niet veel bekend maar er is wel veel óver haar geschreven. Ze wordt gezien als de moeder van de Mexico maar ook als een verrader omdat ze de Spanjaarden hielp. Feministen zien haar als briljante vrouw die als zondebok de boeken is ingegaan.

Facts

• La Malinche trad op als adviseur en tolk tijdens de Spaanse veroveringsoorlog.

• Zij was al heel jong tot slaaf gemaakt.

• La Malinche sprak vele talen zoals Yucateeks Maya, haar moedertaal het Nahúatl en Spaans.

• Ze werd geroemd om haar talenknobbel en diplomatieke vaardigheden.

• Ze wordt gezien als ‘moeder der natie’ maar ook als verrader of juist bijzonder krachtige vrouw.

Quotes

‘Toen Motecuhzoma klaar was, vertaalde La Malinche zijn toespraak in het Spaans zodat de kapitein het kon begrijpen.’

- Een Azteeks verslag van de verovering van Mexico.

‘Na God hebben we de verovering van Nieuw Spanje te danken aan Dona Marina’

- Een Azteeks verslag van de verovering van Mexico.

‘Er is niets dat u niet begrijpt, niets dat u niet kunt creëren; u bent het wonder van deze tijd.’

- Dit schreef Cortés aan de Koning van Spanje.

OPDRACHT

Opdracht: La Malinche: heldin of verrader?
Niveau: onderbouw vmbo, havo, vwo en bovenbouw vmbo, havo, vwo
Tijd: vraag 1: 10 minuten, vraag 2: 25 minuten
Periode: Vroegmoderne tijd
Kenmerken: 
Het begin van de Europese overzeese expansie.

Trijn van Leemput
De moedige vrouw die de Vredeborch deed vallen

OVER VAN LEEMPUT
(1530-1607 N.CHR.)

Trijn van Leemput komt in 1555 voor het eerst voor in bronnen als Catrijn Willem Claeszoensdr., echtgenote van Jan Jacobsz van Leemput. Samen hebben ze dan net een huis aan de Oudegracht in Utrecht gekocht. Hoewel Jan destijds belangrijke functies bekleedde binnen het Utrechtse bierbrouwersgilde, is het Trijn die legendarisch zou worden. 

Tussen 1529 en 1532 werd in opdracht van keizer Karel V kasteel Vredenburg gebouwd. Het kasteel werd gebruikt om Spaanse soldaten te vestigen en als dwangburcht, een plek om Utrechters op te sluiten die niet mee wilden werken met de Spaanse heerser. De afkeer van de Utrechters tegen de burcht werd nog groter toen Fillips II zijn vader Karel V opvolgde, want Fillips II stond bekend om zijn starre bewind en heftige vervolgingen van protestanten. De burcht stond symbool voor zijn macht en was een doorn in het oog van de Utrechters. 

Nadat de gewesten in 1576 gezamenlijk besloten om de Spanjaarden te verjagen, werd de situatie in Utrecht steeds grimmiger. De Spanjaarden waren niet van plan hun kasteel te verlaten en richtten hun kanonnen vanaf de burcht op de stad. Na hevige gevechten verlieten de Spaanse soldaten in 1577 Utrecht. Toen de bezetters eindelijk verdreven waren, wilden de Utrechters dat het gehate Vredenburg direct werd gesloopt. De Staten van Utrecht waren daar op tegen en de Utrechters waren woedend. 

Volgens overlevering was het Trijn van Leemput die hier geen genoegen mee nam en op 2 mei 1577 de eerste steen uit de zware kasteelmuren van dwangburcht Vredenburg sloeg. Hiermee gaf ze het startsein voor de afbraak van het kasteel. Na haar teken ging een groep vrouwen met hamers, sikkels en bijlen het kasteel te lijf. Mannen volgden dit voorbeeld en in drie dagen werd het kasteel grondig vernield. 

Al vanaf de zeventiende-eeuw weet het verhaal van Trijn mensen te inspireren. Ze staat afgebeeld op schilderijen en in 1988 schreef Thea Beckman een historisch kinderboek over Trijn: De val van de Vredeborch. Sinds 1995 staat bij haar woonhuis aan de Oudegracht in Utrecht een standbeeld en in 2013 werd Trijn opgenomen in het boek 1001 vrouwen in de Nederlandse geschiedenis. De sloop van de dwangburcht wordt gezien als een van de hoogtepunten in de strijd tegen de Spanjaarden en Trijn van Leemput is als moedige verzetsstrijder de geschiedenis in gegaan.

Facts

• Tussen 1529 en 1532 laat keizer Karel V kasteel Vredenburg bouwen in Utrecht. Dit kasteel wordt door de Utrechters gezien als het machtssymbool van de Spaanse overheerser.

• Als de Spaanse soldaten in 1577 na heftige gevechten Utrecht verlaten is het volgens de overlevering Trijn van Leemput die de eerste steen losslaat van het kasteel.  

• Andere vrouwen en mannen volgen haar voorbeeld en slopen in drie dagen grote delen van het kasteel. 

• Het verhaal van de moedige verzetsstrijdster Trijn van Leemput biedt van de zeventiende-eeuw tot nu inspiratie voor schilderijen, beelden en boeken.

  
  
  

Quotes

"Dit is 't beeld van Leemputs vrouw, die moedig heeft gedaan dat borger noch soldaat in Utrecht dorst bestaan"

- Van dit gedichtje is de maker onbekend. Het dateert uit de zeventiende-eeuw en staat zowel onder het portret van Trijn van Leemput uit 1650 als op het voetstuk van het standbeeld aan de Oudegracht in Utrecht.

"Op 22 juli 1590 overleed Johannes Jacobus van Leemput, bierbrouwer, die veel voor het landsbelang deed uit naam van de burgers, en wiens echtgenote, een vrouw met mannelijke moed begaafd, als eerste de hand sloeg aan de afbraak van het kasteel Vredenburg."
- Deze tekst komt uit het dagboek van de Utrechtse geleerde Aernout van Buchell uit de 16e eeuw en is de oudste geschreven bron over de heldendaden van Trijn van Leemput die is teruggevonden.

OPDRACHT 

Opdracht: Voorleesverhaal ‘De val van de Vredeborch’
Uit: Iemand in het bijzonder; verhalen over markante vrouwen (2019) van auteur Arend van Dam en illustrator Klompmaker.
Niveau: Brugklas
Tijd: 10 minuten
Periode: Vroegmoderne Tijd
Kenmerken:
De protestantse reformatie had splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg.
Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

Catherine de Medici
‘De macht achter de Franse troon’

Over Catherine de Medici
(1519 - 1589)

Catharina de’ Medici was van 1547 tot 1559 koningin van Frankrijk. Ze had een belangrijk rol in de godsdienstoorlogen tussen de katholieken en de protestantse Hugenoten.

Catharina was lid van de machtige de’ Medici familie uit het katholieke Italië. Ze trouwde op 14-jarige leeftijd met de latere Franse koning Hendrik II. In haar tijd werden steeds meer Fransen protestant en zij keerden zich tegen de machtige Rooms-Katholieke kerk en katholieke heersers. Catherina deed vele pogingen om deze twee partijen met elkaar te verzoenen.

Na de dood van Hendrik II speelde Catherina als regentes en koningin-moeder een belangrijke politieke rol. Zo huwelijkte ze haar katholieke dochter Margaretha uit aan de protestant Hendrik van Navarra, die regeerde over een protestants deel van Frankrijk. Wat leek op een poging tot vrede, mondde uit in de gruwelijke Bartholomeusnacht oftewel de Bloedbruiloft. Tijdens het huwelijksfeest in Parijs op 24 augustus 1572 waren vele belangrijke Franse protestanten te gast. Zij werden die nacht massaal vermoord. Het was een begin van een golf van geweld door het hele land.  

Er wordt vermoed dat Catharina de’ Medici de opdracht had gegeven voor deze moordpartij, omdat ze vreesde voor een opstand van de protestante adel. Ze overleed in 1589 - tien jaar voordat het Edict van Nantes Frankrijk weer een langere periode van rust zou bezorgen.

Facts

• Catherina de’ Medici kon geen officieel staatshoofd worden (zij was regentes) vanwege wetten die zeiden dat alleen mannen troonopvolger konden zijn.

• Ze heeft lang geprobeerd tijdens de Franse godsdienstoorlog de katholieken en protestanten te verzoenen.

• Godsdienst was voor haar ondergeschikt aan politieke macht.

• Toch wordt er gedacht dat zij opdracht had gegeven voor het vermoorden van belangrijke protestanten in de Bartholomeusnacht.

• Catherina huwelijkte haar kinderen strategisch uit voor versterking van het huis Valois (van haar man Hendrik II).
  

Quotes

‘Ze redde de troon van Frankrijk, ze behield de koninklijke autoriteit onder omstandigheden waarin menig grote prins zou zijn gevallen’

- Honoré de Balzac, Franse schrijver uit de 19e eeuw. 

‘De Vrouwe zal alleen regeren als haar enige (unieke) echtgenoot dood is,
die Eerste was op het veld van eer (slagveld). Zij zal zeven jaar lang huilen en lang regeren.’

- Vermeende voorspelling van Nostradamus over de dood van Catharina’s echtgenoot Hendrik II.

OPDRACHT

Opdracht: Catherine de’Medici en de Bartholomeusnacht
Niveau: bovenbouw havo, vwo
Tijd: vraag 1: 10 minuten, vraag 2: 20 minuten
Periode: Vroegmoderne tijd
Kenmerken: 
De protestantse reformatie die splitsing van christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.

Kenau
‘De Hollandse Heldinne die in 1573 met speer en geweer Haarlem verdedigde’

Over Kenau
(1526 - 1588)

Kenau Simonsdochter Hasselaer was een scheepsbouwer en houthandelaar die volgens de legende tijdens de Tachtigjarige Oorlog Haarlem verdedigde tegen de Spanjaarden.

Na het overlijden van haar man erfde Kenau zijn scheepswerf. Ze werd een succesvolle zakenvrouw. Ze leverde hout en schepen aan de stad Haarlem en ondersteunde daarmee het verzet tegen de Spanjaarden. Ze handelde ook in panden en leende soms tegen rente geld uit.

Kenau werd beroemd als hoofdrolspeelster in de legende over het vrouwelijk verzet tijdens het Beleg van Haarlem tijdens de Nederlandse Opstand. Een leger van 300 vrouwen zou onder Kenau’s gezag de Spaanse vijand hebben aangevallen met speren en hete pek.

Zoals een echte legende betaamt, is er veel onduidelijk over Kenaus werkelijke rol bij het verzet. Wel zeker is dat waar Kenau’s moed werd geprezen, haar de  vrouwelijkheid werd ontnomen.  Ze werd bekend als een ‘een seer manlycke vrou’ en ‘een moedighe mannin’.

Kenau stierf op raadselachtige wijze. Ze vertrok in 1588 op haar schip naar Noorwegen om hout te halen, maar is nooit meer teruggekomen. Kenau’s dood is al even raadselachtig als haar leven.

Facts

• Kenau was een scheepsbouwer en houthandelaar.

• Ze ging de boeken in als kapitein Kenau die met een leger van 300 vrouwen de Spanjaarden aanviel met speer en hete pek.

• Ze werd een geliefd onderwerp om over te schrijven in toneelstukken, liederen en boeken.

• Al in haar eigen tijd was Kenau een bekendheid.

• Het woord kenau betekent tegenwoordig ‘manwijf’ of ‘bazige vrouw’, maar wordt door activisten ook wel als geuzennaam gebruikt.
  

Quotes

‘Er stond geen enkele vrouw op Alva's lijst, en het zou de Spanjaarden ook hun eer te na zijn geweest: toegeven dat de beste soldaten van de wereld last hadden gehad van een vrouw, dat was ondenkbaar.’

- Historicia Els Kloek spreekt de mannen tegen die Kenau's rol in de geschiedenis ontkrachten vanwege gebrek aan bewijs. Zij beschrijft hoe vrouwen bewust uit de geschiedenis zijn weggelaten. 

‘Bijzondere vermelding verdient een zeer mannelijke vrouw, die met recht een mannin genoemd kan worden. (...)Zonder ophouden heeft ze met schelden en schimpen de vijanden gekweld en getergd.’

- Tijdsgenoot Johannes Arcerius deed in 1573 verslag van het beslag van Haarlem. 

OPDRACHT

Opdracht: Kenau: beroemd en berucht
Niveau: onderbouw vmbo, havo, vwo en bovenbouw vmbo, havo, vwo
Tijd: vraag 1: 15 minuten, vraag 2: 20 minuten, extra opdracht: 20 minuten
Periode: Vroegmoderne tijd
Kenmerken: 
Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

Elizabeth I
‘Better beggar, woman and single, than Queen and Married’

Over Elizabeth I
(1533 - 1603)

Koningin Elizabeth I was een van de belangrijkste vorsten die Engeland ooit heeft gehad.

In de tijd van Elizabeth trouwden vrouwen om hun financiële en machtspositie te versterken. Door niet te trouwen versterkte Elizabeth juist haar positie als onafhankelijke vrouw. Ze wist dat ze na een huwelijk haar macht zou kwijtraken aan een man. Als ongehuwde werd ze ‘the virgin queen’ genoemd - onafhankelijke machtige vrouwen werden destijds vanuit een christelijke moraal wel vaker maagd genoemd. Elizabeth gebruikte dit stigma in haar voordeel. Ze was al getrouwd met het volk, zei ze.

Elizabeth steunde het protestantse Nederland in zijn strijd tegen Spanje met wapens en geld. Filips II besloot daarop ook Engeland aan te vallen met zijn Armada (de Spaanse vloot). Maar de Engelsen versloegen de Spanjaarden aan de Engelse kust. Elizabeth I werd beroemd om de speech die zij hield aan het einde van de Theems: “Ik ben vastbesloten om in het heetst van de strijd tussen u allen te leven of te sterven”.

Onder Elizabeths bestuur kwamen de Engelse kunst, literatuur en wetenschap tot bloei. Ook werden er verschillende ontdekkingsreizen op touw gezet, die het begin vormden van de handelsactiviteiten van Engeland in de zeventiende eeuw. Onder het gematigde beleid van Elisabeth beleefde Engeland een Gouden Eeuw.

Facts

• Elizabeth werd beroemd door het voorkomen van een Spaanse invasie.

• Ze is bewust ongehuwd gebleven, zo kon ze haar positie versterken.

• Onder haar bewind werden christenen vervolgd, maar Elizabeth wilde het liefst eenheid bewaren in haar land.

• Elizabeth I staat bekend om haar uitstekende vaardigheden in ‘public relations’, ze wist hoe ze een goede relatie met haar volk kon opbouwen.

• Haar land werd bedreigd door het Katholieke Spanje en de paus.
  
  

Quotes

‘Ik weet dat ik het lichaam heb van een zwakke, slappe vrouw; maar ik heb het hart en de maag van een koning.’

- Naar verluidt de speech bij Tilbury va Koningin Elizabeth I (Aug. 1588)

‘Sommige zeggen het ene, sommige het ander, en alleen God kan zeggen wiens oordeel het beste is.’

- Naar verluidt wilde Elizabeth geen duidelijk standpunt innemen m.b.t. godsdienst, over de discussies rondom de reformatie zou ze gezegd hebben.

‘Ze zal gelief worden en gevreesd; overzee trillen haar vijanden. Thuis zal eenieder in veiligheid leven´.’

- William Shakespeare, Henry VIII (tribute to Queen Elizabeth I, 1612/1613)

OPDRACHT

Opdracht: Elizabeth I en de Spaanse Armada
Niveau: onderbouw vmbo, havo, vwo en bovenbouw vmbo, havo, vwo
Tijd: vraag 1: 20 minuten, vraag 2: 20 minuten
Periode: Vroegmoderne tijd
Kenmerken:
Het begin van de Europese overzeese expansie.

De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.
Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.
Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie. 

Keumalahayati
‘De admiraal uit Atjeh met een eigen vrouwenleger’

Over malahayati
(16e eeuw)

Malahayati was de eerste vrouwelijke admiraal van de moderne tijd. Zij werd de beschermer van de scheepvaartroutes rond Malakka en het sultanaat Atjeh op het moderne Sumatra (eiland van Indonesië), waar ze in de koninklijke marine diende.

Als dochter van een admiraal werd ze geboren met zeebenen. Ze studeerde aan de koninklijke militaire academie van Atjeh en trouwde met een zeeman, die kort daarna omkwam tijdens een gevecht met Portugese kolonisten. Malahayati vroeg de sultan om haar eigen leger te mogen vormen en terug te vechten. Zo verzamelde ze 2000 vrouwen die ook hun man in de strijd hadden verloren en noemde haar vrouwenleger Inong Balee (‘weduwen’).

Na de komst van de Portugezen begon Atjeh een grotere vloot op te bouwen, en de sultan benoemde Malahayati tot eerste admiraal (laksamana). In 1599 vochten de Inong Balee tegen de Nederlandser Cornelis de Houtman toen die het sultanaat Atjeh aanviel. Hij sneuvelde na enkele hevige gevechten. In 1600 eiste Malahayati dat de Nederlandse admiraal Jacob van Neck gearresteerd werd nadat Nederlandse schepen een koopvaartschip uit Atjeh overvielen.

Ze blokkeerde de daaropvolgende Nederlandse expedities. Maurits van Oranje stuurde gezanten naar Malahayati om zich te verontschuldigen en in 1601 kwam het tot een staakt-het-vuren. Malahayati vroeg om 50.000 Nederlandse guldens ter compensatie van het schip en liet Nederlandse gevangenen vrij. Ook onderhandelde ze in 1602 met de Engelsen, gestuurd door Elizabeth I, die een doorgang naar Java zochten.

Malahayati stierf tijdens een gevecht met de Portugese vloot bij Teuluk Krueng Raya.

Facts

• Malahayati was de eerste vrouwelijke admiraal ter wereld.

• Zij had de leiding over de koninklijke vloot van het Sultanaat Atjeh aan het einde van de zestiende en begin van de zeventiende eeuw.

• Haar verhaal past binnen het stereotype van ‘de gemartelde krijger-weduwe van stand’ te passen, die in veel verhalen uit Zuidoost-Azië terug te vinden is.

• Er zijn talloze ziekenhuizen, havens, schepen en wegen op Sumatra naar haar vernoemd.

• In november 2017 werd Malahayati door de Indonesische president Joko Widodo officieel tot nationale heldin benoemd.

Quotes

‘Een vrouw is [de Sultans] Admiraal, want hij zal geen mannen vertrouwen.’

- Engelse kapitein John Davis, reisverslag van zijn bezoek aan Atjeh in 1599 in The Voyages and Works of John Davis the Navigator, ed. Albert Hastings Markham (1880)

‘Lang voordat er over emancipatie werd gesproken, was Atjeh zich bewust van gelijkheid voor vrouwen. Ze stonden in de voorhoede van de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd. Ze hadden een vrouwelijke commandant die duizenden troepen leidde in de oerwouden en bergen. Ze hadden zelfs allemaal vrouwelijke troepen die bekend stonden als Inong Bale.’

- Martha Tilaar Puspita Martha, The True Exotic Colors of Indonesia.

OPDRACHT

Opdracht: Admiraal Malahayati en haar vrouwenleger
Niveau: 2 havo, vwo en bovenbouw havo, vwo
Tijd: 10 minuten
Periode: Vroegmoderne tijd
Kenmerken:
Het begin van de Europese expansie overzee.